Starożytność - jako epoka

 Spis treści:
1.Definicje- Starożytność i Antyk
2.Cywilizację starożytności
3.Kultura minojska i mykeńska
4.Sztuka i życie w Grecji
5.Rozwój sztuki greckiej z podziałem na okresy
6.Kultura a literatura w Grecji
7.Demokracja ateńska
8. Początki Rzymu
9.Sztuka w Rzymie
10.Pojęcie i Działy filozofii
11.Podstawowe systemy filozoficzne stworzone przez Greków
12.Filozofia rzymska
13.Teorie filozofów na temat powstania świata
14.Literatura antyczna
                    

1. Definicje- Starożytność i Antyk

Starożytność  – najstarszy okres w dziejach cywilizacji – od IV w. p.n.e. do V w. n.e. Za symboliczny koniec starożytności przyjmuje się 476r. – datę upadku cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie. W okresie starożytności ukształtowały się dwie tradycje, stanowiące kulturowe podstawy literatury europejskiej (w tym również polskiej):
•    antyczna (grecko-rzymska),
•    biblijna (judeochrześcijańska).
 
Antyk  -  epoka, którą datujemy na czas od końca I tysiąclecia p.n.e. do około V w. n.e. Umowną datą zamykającą antyk jest rok 476 n.e. Antyk to pojęcie odnoszące się do dorobku kulturalnego (literatura, filozofia, sztuka, architektura) starożytnej Grecji i Rzymu. Jest to epoka otwierająca dzieje kultury śródziemnomorskiej. Jej nazwa pochodzi od łacińskiego słowa antiquus, czyli dawny.

2. Cywilizację starożytności

 cywilizacje starożytnego Wschodu:

•    Mezopotamia  - kraina leżąca na Bliskim Wschodzie w dorzeczu Tygrysu i Eufratu. Na jej terenach znajdowały się kolejno różne państwa. Najbardziej znanym władcą był Hammurabi, który stworzył słynny kodeks składający się z 282 paragrafów. W III tysiącleciu p.n.e. w Mezopotamii wynaleziono pismo klinowe, znaki przypominające kliny odciskano na miękkich tabliczkach glinianych.
•    Egipt  - jedna z najwspanialszych i najbardziej rozwiniętych cywilizacji. Do dziś zachowało się wiele zabytków sztuki egipskiej, w tym najsłynniejsze piramidy i świątynie. Egipcjanie używali kolejno hieroglifów (pismo obrazkowe), pisma hieratycznego oraz pisma demotycznego. Kolorowymi znakami zdobili pomniki i budowle
•    Indie  - cywilizacja rozwinęła się na Półwyspie Indyjskim. Zrodził się tam hinduizm i buddyzm.
•    Chiny  - cywilizacja powstała w dolinie rzeki Huang-ho i Jangcy. Odgrodzili się od licznych plemion wojowniczych wielkim murem chińskim.
•    Izrael  - początkowo był siedzibą plemion pasterskich wędrujących pomiędzy Egiptem a Mezopotamią. Królestwo Izraela powstało w XIII w. p.n.e. Swój rozkwit zawdzięczało królowi Dawidowi, a później Salomonowi. Konflikty wewnętrzne doprowadziły do podziału królestwa na część północną (Izrael) i południową (Juda). W VIII w. p.n.e. Asyria podbiła Izrael. W VI w. p.n.e. Judeę zniszczyła Babilonia. W kolejnych latach tymi terenami władali Persowie i Aleksander III Wielki. Od 63 r. p.n.e ziemie podlegały Rzymowi. Niedługo po przejęciu władzy Rzymianie stłumili dwa powstania i wygnali ludność żydowską z Judei. W późniejszych wiekach narodził się na tych terenach judaizm oraz chrześcijaństwo.
 
cywilizacje śródziemnomorskie: 
•    Macedonia  - w roku 338 p.n.e. pokonała skłócone państwa-miasta greckie w bitwie pod Cheroneą.
•    Grecja  - zasłynęła z rozwoju literatury, najpierw w formie pieśni recytowanej lub śpiewanej. Na przełomie IX i VIII w. p.n.e. po zaczerpnięciu alfabetu Fenicjan zaczęto spisywać utwory.
•    Rzym  - został założony w 753 r. p.n.e.
 
3. Kultura minojska i mykeńska
Kulturę grecką poprzedzała kultura minojska, która rozwijała się na Krecie od początku II tysiąclecia p.n.e. Jej największym zabytkiem jest pałac królewski w Knossos. Zgodnie z legendą jego budowniczym był Dedal, który zbudował labirynt na prośbę króla Minosa. Kultura przestała się rozwijać w skutek najazdu Achajów, około 1400r. p.n.e. Achajowie byli potomkami plemion greckich i około XVI w. p.n.e. stworzyli kulturę mykeńską, którą cechowała prostota i surowość. Kultura ta upadła około XII w. p.n.e. w skutek najazdu Dorów. Przez następne stulecia kultura stopniowo upadała, stąd okres ten nazywamy Wiekami Ciemnymi.
 
4. Sztuka i życie w Grecji
Starożytna sztuka grecka wyróżniała się konsekwencją w rozwoju. Zwykle mówiąc o niej wyróżniamy dwa style:
•    kultura jońska - bardzo bogata, swobodna, indywidualna, lekka i majestatyczna,
•    kultura dorycka - mniej swobodna, ciężka, rygorystyczna konstrukcja, powaga, dostojność i surowość.
Sztuka grecka opierała się na harmonii piękna, spokoju i słońca. Podobnie wyobrażamy sobie życie starożytnych Greków: pogodne i nietrudne, bez upału, wygodne dzięki niewolnikom. Cierpienia miłosne uznawano za wstydliwą dolegliwość. Grekom nie groziła śmierć i starość, gdyż umierali młodo, a po śmierci czekali na nich bogowie.
Uważano, że zadaniem artysty nie jest tworzenie czegoś nowego, lecz odtwarzanie i naśladowanie rzeczywistości - mimezis. Tworząc wzorowano się zatem na przyrodzie, a wśród niej najpiękniejszy był człowiek.
Sztukę grecką poznajemy dzięki:
•    zabytkom architektury,
•    rzeźbom marmurowym i brązowym,
•    wyrobom rzemiosła artystycznego,
•    mozaikom,
•    malarstwu (głównie wazowemu),
•    imitacjom i przetworzeniom rzymskim,
•    antycznej literaturze, np. Homer, Herodot, Filostrat,
•    inskrypcjom.

5. Rozwój sztuki greckiej

Okres archaiczny (XI - VI w. p.n.e.) Rozpoczyna się faza sztuki protogeometrycznej (XI - X w. p.n.e.), która łączyła elementy greckie z mykeńskimi. W kolejnej fazie geometrycznej (X - VIII w. p.n.e.) pojawiły się:
•    ceramika malowana we wzory geometryczne (amfory, wazy dipylońskie, kratery),
•    figurki z terakoty, brązu i kości słoniowej
•    domy i świątynie w typie megaronu (prostokątny dom z paleniskiem, otoczony 4 kolumnami podtrzymującymi dach, poprzedzony przedsionkiem z 2 kolumnami)
W VII w. p.n.e. w ceramice powstał tzw, styl orientalizujący. Charakteryzował się motywami roślinnymi i zoomorficznymi. W architekturze utrwalił się typ świątyni z kolumnadą. Pojawiły się pierwsze szkoły rzeźbiarskie wśród których można wyróżnić dwa kierunki:
•    dorycki -surowy, tektoniczny (Argos, Korynt, Sykion)
•    joński - miękki, dekoracyjny (Samos, Paros, Chios)
Późniejsza szkoła attycka połączyła oba kierunki. Typowe dla tych czasów były posągi. Przedstawiały odziane w długie szaty posągi kobiet, np. Kora Berlińska, Kuros z Melos, Kleobis i Biton. Rzeźba reliefowa zdobiła świątynie i skarbce Grecji, np. joński skarbiec Syfnijczyków z 525 r. p.n.e. Rozwijało się także malarstwo wazowe, najpierw czarnofigurowe, a później czerwonofigurowe.
Sztuka archaiczna przerodziła się w najdoskonalszą sztukę klasyczną.
Okres klasyczny (V - IV w. p.n.e.) Powstaje nowy plan miast oparty na prostokątnym planie z siatką ulic. Rozwija się:
•    rzeźba wolno stojąca ukazująca ruch, np. Dyskobol Myrona,
•    monumentalne malarstwo ścienne, np. Polignot, Mikon,
•    czerwonofigurowe malarstwo wazowe w stylu swobodnym,
•    rzeźba w brązie, np. Zeus z Artemizjon,
•    rzeźba w kamieniu, np. dekoracja świątyni Zeusa w Olimpii.
Za rządów Peryklesa Ateny stały się głównym ośrodkiem sztuki. Były miejscem tzw. cudu greckiego, czyli stworzenia wzorcowych, klasycznych dzieł sztuki. Sytuacja ekonomiczna i polityczna była na tyle dobra, że możliwe stało się stworzenie niespotykanych jak dotąd warunków dla rozwoju kultury i sztuki.
Działali najwybitniejsi:
•    architekci - Iktinos, Kallikrates, Mnesikles
•    rzeźbiarze - Fidiasz, Alkamenes z Lemnos, Kallimach,
•    malarze - Agatarchos z Samos, Apollodoros z Aten.
Dokonała się synteza porządku doryckiego i jońskiego, czego dowodem był Hefajston, budowle na Akropolu ateńskim (Propylaje Mnesiklesam, Partenon Iktinosa). Największą indywidualnością tego okresu był Fidiasz. Projektant dekoracji Partenonu, autor kolosalnych posągów, np. Atena Partenos, Zeus Olimpijski. Z kolei Poliklet opracował kanon postaci ludzkiej - Doryforos. Pod koniec V w. p.n.e. rozwinął się tzw. styl mokrych szat, np. Nike z Olimpii Pajonisa, Nike zawiązująca sandał.
W IV w p.n.e. pojawiła się monumentalizacja architektury użytkowej (teatr, stadion). Powstał nowy typ budowli sakralnej (tolos) i świeckiej (hotele w Olimpii i Epidaurze, arsenał w Pireusie). Pojawiły się nowe tematy w rzeźbie, np. akt kobiecy, odmienne ujęcia formalne oraz przedstawianie różnych stanów psychicznych postaci. W portrecie utrwaliły się tendencje realistyczne, np. Silanion, Lizystrat. Najsłynniejszymi twórcami tego okresu byli: Kefisodotos, Skopas, Leochares, Lizyp - twórca nowego kanonu proporcji (Apoksymones) i odkrywca głębi w rzeźbie. W malarstwie pojawiły się sceny zbiorowe i iluzjonizm (Zeuksis, Parrasjos) oraz elementy światłocienia i perspektywy linearnej.W malarstwie ceramicznym panował styl kerczeński (Ateny) i gnathia (południowa Italia).
Okres hellenizmu (323-30 r. p.n.e.) Wystąpiło większe zróżnicowanie tematyczne i formalne dzięki asymilacji nowych elementów, często orientalnych. Nastąpił rozkwit urbanistyki i budownictwa użytkowego, np. latarnia morska na Faros. W miastach pojawił się podział na dzielnice, przestrzeń agory i świętych okręgów. Wznoszono monumentalne budowle świeckie (buleuterion, teatry, biblioteki, gimnazjony) i sakralne (świątynie, tolosy, ołtarze). W budownictwie mieszkalnym pojawia się dom z perystylem, malowidłami ściennymi, mozaikami posadzkowymi i urządzeniami kanalizacyjnymi, pojawiła się także konstrukcja łuku z ciosów klinowych. Upowszechnił się porządek joński (Didymajon koło Miletu), który wyparł koryncki (Olimpijeon w Atenach). Rzeźba inspirowana była stylem z IV w. p.n.e. i dążyła do naturalizmu. W kompozycji osiągnięto przestrzenność, spiralny skręt ciał, ruch w głąb. Rozwinęły się 3 tendencje formalne:   
barokowa (dynamizm, patos) z ośrodkiem w Pergamonie, np. Gal zabijający żonę i na Rodos, np. Nike z Samotraki, Grupa Laokoona,
rokoko (intymność, finezja) w np. Aleksandrii,
klasycyzm (adaptacje i kopie starych dzieł) głównie w Atenach, np. Demeter i Despojna Damofona, Wenus z Milo.
Malarstwo sztalugowe przedstawiało pejzaże z efektami atmosferycznymi, wprowadzono martwą naturę, rozszerzono repertuar tematyczny kompozycji rodzajowych. Malarstwo stało się inspiracją dla mozaik podłogowych, np. Wędrowni muzykanci Dioskuridesa z Samos. Spopularyzowano ceramikę reliefową wyciskaną z form i zdobioną motywami roślinnymi.
Okres rzymski (I - IV w. n.e.) sztuka grecka jest nadal tworzona ale coraz częściej jest anonimowa i mniej oryginalna. Wcześniej jej wpływom ulegała sztuka etruska i rzymska. Okresowo dominowała sztukę perską i egipską, a jej dziedzictwo przejęła sztuka bizantyjska i koptyjska. Od czasów renesansu sztuka grecka była jedną z głównych podstaw sztuki nowożytnej.
Porządek dorycki, joński i koryncki

Najstarszy jest porządek dorycki, który powstał w VII wieku p. n. e. i występował głównie w Grecji i koloniach zachodnich, na przykład na Sycylii i w południowej Italii. Kolumna dorycka charakteryzowała się wybrzuszonym i żłobkowanym trzonem, pozbawiona była bazy, jej głowica miała prostą formę geometryczną.

Około stu lat później na wyspach Morza Egejskiego wykształcił się bardziej dekoracyjny porządek - joński. Jego charakterystycznymi cechami były woluty (ślimacznice) na głowicach oraz akroteria. Kolumny jońskie różniły się od doryckich tym, że były smuklejsze i posiadały profilowaną bazę.

Kolejny porządek - koryncki powstał w Atenach w V wieku p. n. e. Kolumny korynckie były najbardziej smukłe i charakteryzowały się bogato zdobionymi kapitelami. Ważną ozdobą korynckich głowic były liście akantu, rośliny rosnącej w krajach basenu morza śródziemnego.
 
6. Kultura a literatura w Grecji
Kultura i literatura kojarzy się nam nieodparcie z Atenami. Dzieję się tak dlatego, że w Atenach zrealizował się w V i IV w. p.n.e. tzw. złoty wiek ludzkości. Właśnie tam i wtedy nastąpił rozkwit filozofii, niezwykłą harmonię osiągnęły rzeźba i architektura, powstały najważniejsze dokonania dramatu i teatru, zrealizował się nieosiągalny później ideał ustroju społecznego - demokracja ateńska. Jedną z najdoskonalszych budowli z tamtych czasów jest Akropol.

7. Demokracja ateńska

Opierała się na rządach ludowych. Pełne prawa obywatelskie mieli wszyscy wolno urodzeni obywatele płci męskiej, musieli być także pełnoletni. Z nich składało się zgromadzenie ludowe, które podejmowało uchwały realizowane potem przez wybieranych drogą losową urzędników. Grecy musieli się jednoczyć z przyczyn militarnych, aby skuteczniej się bronić. Państwo dbało nie tylko o gospodarczą i polityczną pomyślność obywateli, ale także o rozwój kultury. W złotym wieku kultury ateńskiej, czyli w czasach Peryklesa uboższym obywatelom wypłacano specjalny zasiłek na udział w spektaklach teatralnych, wynagradzając im w ten sposób czas, który mogliby przeznaczyć na pracę.

8. Początki Rzymu

Zgodnie z legendą Rzym założyło dwóch braci: Romulus i Remus. Byli synami boga wojny Mars, których zazdrosny wuj wrzucił do rzeki Tybru. Dzieci uratowali  od śmierci pasterze, a wykarmiła je wilczyca, która do dnia dzisiejszego pozostaje symbolem Rzymu. Rzym został założony prawdopodobnie w VIII w. p.n.e. Dzieje tego państwa dzieli się na trzy epoki:
•    okres królewski, do V w.p.n.e.
•    okres republiki, do 31 r.n.e
•    okres cesarstwa do V w.n.e.
Rzym podbił Grecję w IV w. p.n.e., ale kultura grecka podbiła Rzymian. Około roku 200 p.n.e. Rzymianie władali już całą Italią, a w I w. p.n.e całym światem śródziemnomorskim. Imperium Rzymskie łączyło ze sobą trzy różne kontynenty i osiągnęło szczyt swojej wielkości. Najsłynniejszym wodzem rzymskim był Juliusz Cezar (101 - 44 r.p.n.e.).W Rzymie oddawano cześć boską panującemu władcy. Gdy zmarł cezar, w drodze uchwały senatu stawał się bóstwem. Kult cezarów objawiał się stawianiem władcom pomników jeszcze za ich życia, śmierć miały poprzedzać znaki na niebie, a w czasie składania na stosie na niebie pojawiała się kometa.
9.Sztuka w Rzymie

Rzymianie kopiowali wprost oraz czerpali różne wzory ze sztuki greckiej. Istniały jednak pewne elementy typowe dla sztuki Rzymu, np. kolumny i łuki triumfalne, sklepienia i kopuły oraz podziemne krypty. Najważniejszą częścią miasta było forum, gdzie znajdowały się najważniejsze budowle. Budowano wspaniałe amfiteatry, najbardziej znane do dziś pozostaje Koloseum. Inne znane budowle to Panteon i Forum Romanum. Najsłynniejszą rzeźbą jest posąg cesarza Marka Aureliusza. Rzeźby były realistyczne i przedstawiały szczegółowo anatomię człowieka. Malowano na tynku, marmurze i deskach. Kolorową mozaiką ozdabiano ściany domów i podłogi.
Rzymianie budowali:
•    łaźnie - termy Karakali i Domicjana
•    cyrki - Circus Maximus
•    łuk triumfalny -Tytusa czy Trajana
•    kolumny - Trajana, Marak Aureliusza
•    świątynie - Westy, Fortuny Wirilis, Partenon.
 
10.Pojęcie i Działy filozofii
Filozofia (phileo- miłować, sophia- mądrość - umiłowanie mądrości), to wiedza dążąca do poznania bytu i myślenia oraz najogólniejszych praw rządzących człowiekiem, społeczeństwem, przyrodą. Starożytni próbowali odpowiedzieć sobie na egzystencjalne pytania, początki były skromne - poszukiwano jednej zasady świata, która tłumaczyłaby jego chaotyczne bogactwo. Filozofów często nazywano mędrcami, gdyż to właśnie z rozumu czerpali swoją wiedzę.
Powstanie filozofii greckiej określa się na przełom VII i VI w p.n.e. Pierwszy raz tego terminu użył Pitagoras.
Działy filozofii:
•    estetyka - nauka o pięknie
•    etyka - nauka o zasadach moralnych
•    logika - nauka poprawnego myślenia
•    metafizyka - nauka o podstawach mitu
•    psychologia - nauka o duszy


11.Podstawowe systemy filozoficzne stworzone przez Greków

STOICYZM - filozofia zapoczątkowana w III w. p.n.e. w Atenach przez Greka Zenona z Kioton. Uznawała za najważniejsze i jedyne dobro cnotę pojmowaną jako życie zgodne z zasadami rozumu i prawami wszechświata (wewnętrzna równowaga). Życie takie pozwala człowiekowi - poprzez rozumowe opanowanie afektów i namiętności - uniezależnić się od zewnętrznych okoliczności i osiągnąć ideał mędrca oraz prawdziwą wolność. To umiejętność zachowania spokoju wewnętrznego i hartu ducha w trudnych sytuacjach życiowych. Człowiek powinien zarówno w szczęściu, jak i w rozpaczy zachować spokój. Uznawali materię i poznanie rozumowe. Twierdzili, że należy wyrzec się dóbr przemijających i żyć w zgodzie z naturą gdyż jest rozumna, harmonijna i boska. Mędrzec ceni tylko cnotę, potępia zło i jest obojętny wobec bogactwa, siły, urody, zaszczytów. Filozofię stoicką cechowała surowa powaga, trzeźwość, rygoryzm. Seneka i Marek Aureliusz należą do młodszej szkoły stoickiej.Odbiegali od pierwotnego materializmu, ograniczyli filozofię stoicką wyłącznie do etyki i mądrości życiowej. Stoikiem był także Epiklet, który napisał: ,,Trzymaj krótko na wodzy swe namiętności, by się stały biczem smagającym po ciebie” Do dziś w naszym języku funkcjonuje popularny zwrot stoicki spokój.

EPIKUREIZM - twórcą kierunku jest Epikur z Samos, który twierdził, że aby odnaleźć szczęście należy korzystać z życia, co nie jest równoznaczne z rozpustą. Najważniejsze jest szczęście indywidualne człowieka, które mógł osiągnąć jedynie człowiek mądry i sprawiedliwy. Wyznawano zasadę: ,,Jedynym dobrem jest przyjemność, a brak bólu” Warunkiem do szczęścia wystarczającym jest atraksja, czyli brak cierpienia i trosk. Postępowali w myśl zasady carpe diem - chwytaj dzień, ciesz się chwilą, korzystaj z każdego dnia, nie marnuj mijającej chwili.

HEDONIZM - doktryna etyczna według której przyjemność jest jedynym lub najważniejszym dobrem, właściwym celem życia i naczelnym motywem ludzkiego postępowania. Styl życia będący skrajnym odłamem epikureizmu. Poglądy hedonistyczne głosił Arystyp z Cyreny (435 - 355 r. p.n.e.) uczeń Sokratesa. Uważał, że najwyższą przyjemności jest przyjemność zmysłowa. Zatem celem życia jest jak największa liczba przyjemności cielesnych. Wyznawcą hedonizmu w nieco łagodniejszej formie był Epikur, który uznawał, że człowiek doznaje przyjemności, w momencie gdy nie cierpi, należy zatem unikać bólu i przykrości. Twierdził, że nie należy dążyć do zaspokojenia wszystkich swoich zachcianek, gdyż zwiększą się potrzeby, które trudniej będzie zaspokoić. Należy zatem wybierać przyjemności duchowe.
 
CYNIZM - twórców tego systemu nazywano filozofami z beczki na cześć najsławniejszego reprezentanta cyników Diogenesa, który zamieszkał w beczce. Ich zdaniem człowiek powinien czuć zadowolenie, gdy osiągnie minimum niezbędne do życia. Majątek i cenne przedmioty przynoszą jedynie strach przed ich utratą. Mędrzec nie powinien liczyć się z powszechnie uznawanymi systemami wartości, największą wartością powinien być dla niego rozum. Drwina z autorytetów, pogardliwe odrzucenie ideałów, brak poszanowania ogólnie przyjętych norm.
 
SCEPTYCYZM - odrzucenie możliwości uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej. Należy zachować dystans wobec wszelkich zjawisk. Nie jest możliwe poznanie prawdy, należy powstrzymywać się od wydawania osądów. Najbardziej znanym przedstawicielem tej filozofii jest Pyrron z Elidy, który wprowadził filozofię zwątpienia. Uważał, że prawda jest dla człowieka niedostępna, gdyż ograniczają go możliwości poznawcze.
 
ZŁOTY ŚRODEK (łac. aurea mediocritas) - złote umiarkowanie, najlepsza pośrednia droga pomiędzy zjawiskami skrajnymi.
 
PLATONIZM - mądrość źródłem dobra i piękna
 
SOFISTYKA - argumentowanie polegające na wykorzystaniu wieloznaczności wyrazów i na formułowaniu nielogicznych wniosków.
Sofiści przygotowywali obywateli do życia publicznego przez nauczanie retoryki, polityki, filozofii i etyki. Twierdzili, że,,człowiek jest miarą rzeczy” co stało się zasadą relatywizmu teoriopoznawczego (teoria względności poznania). Poznanie ludzkie jest względne, toteż żadne twierdzenie nie jest prawdziwsze od drugiego, może być tylko praktyczniejsze. Uczono obalania argumentów przeciwnika za pomocą odpowiednio dobranych argumentów, nawet kłamstw. Sofista to człowiek posługujący się fałszywymi przesłankami, udawania fałszywe tezy za pomocą fałszywych argumentów.
12.Filozofia rzymska

Rzymianie nie stworzyli własnego systemu filozoficznego ale pogłębiali myśli zapoczątkowane przez Greków.
EKLEKTYZM - łączenie w jedną całość różnych, często niespójnych teorii. Przedstawicielem tego nurtu był polityk i pisarz rzymski Cyceron.
 
SCEPTYCYZM - polegał na odrzuceniu założenia, że możliwe jest poznanie prawdy oraz uzasadnionej i wiarygodnej wiedzy.
Znakomici filozofowie rzymscy
•    Seneka
•    Marek Aureliusz

13.Teorie filozofów na temat powstania świata

Anaksymander (ok. 609 - 547 p.n.e) - uważał, że świat powstał z żywiołów.

Anaksymenes (ok.585 - 525 p.n.e.) - uważał, że świat powstał z ruchów powietrza.

Demokryt z Abdery (ok. 460 - ok. 360 p.n.e.) - pierwszy filozof, który stworzył konsekwentny materialistyczny pogląd na świat. Uważał, że świat powstał z niepodzielnych atomów, cząstek (materialne) oraz próżni (niebyt). Liczba atomów jest nieskończona, pozostają w nieustannym ruchu. Na podstawie tego twierdzenia wyróżnił dwa rodzaje wiedzy: prawdziwa, będąca źródłem rozumu i fałszywa, której źródłem są zmysły. Twierdził, że rozumowe poznanie dobra prowadzi do zadowolenia, które objawia się pogodą ducha. Nazywano go śmiejącym się filozofem.

Empedokles (ok.490 - 430 p.n.e) - uznał, że są cztery zasady świata zwane też żywiołami, pierwiastkami: ziemia, woda, ogień, powietrze. Uważał, że każdy spośród czterech elementów występuje w każdej rzeczy, różnica występuje w proporcjach występowania pierwiastków.

Epikur z Samos (341 - 270 p.n.e.) - był filozofem materialistą. Około 307 r. p.n.e. założył szkołę w Atenach, gdzie do końca życia prowadził wykłady i dyskusje z uczniami, wywierał wielki wpływ na swoich współczesnych. Był twórcą kierunku zwanego epikureizmem zakładającego, że szczęście może zapewnić człowiekowi tylko spokój (ataraksja), płynący z niezakłóconego troskami życia w zamkniętym gronie przyjaciół, pośród biesiad i dyskusji filozoficznych. Głosił zasadę: carpe diem - chwytaj dzień, ciesz się chwilą. Zasada ta mówiła, że należy cieszyć się życiem korzystać z jego radości, bo dobro to przyjemność, czyli brak bólu - epikureizm. Na fontannie w swojej szkole kazał napisać: ,,Gościu, tutaj będzie ci dobrze, tutaj najwyższym dobrem jest przyjemność.” Jego inne znane powiedzenie to: ,,Trzeba wyzwolić się ze strachu bogów i śmierci, Straszną rzeczą jest konieczność, ale nie ma żadnej konieczności żyć w konieczności. Bezmyślnych wyzwala ze smutków czas, mądrych - logika.”

Heraklit z Efezu (ok. 540 - 480 p.n.e.) - filozof zmiany i ruchu pochodzący z rodziny królewskiej. Uważał, że świat powstał z ognia, wszystko jest bardzo zmienne. Jego teoria o ogniu wzięła się z dynamiki tego żywiołu, wynikała z nieustannej walki przeciwieństw. Był zwolennikiem poznawania przez zmysły, twierdził że ,,świat jest jeden i nie został stworzony przez żadnego z bogów ani przez żadnego z ludzi, lecz był jeden i będzie wiecznie żyjącym ogniem, który według miary zapala się i według miary gaśnie” Źródłem poznania miała być dusza ludzka stanowiąca część kosmosu. Nie ma zatem potrzeby przeprowadzania badań i osiągania wysokiego poziomu wiedzy. Aby poznać prawdy wystarczy poznać samego siebie. To on powiedział: Panta rhei, czyli Wszystko płynie oraz ,,Nie można dwa razy wejść do tej samej wody”

Tales z Miletu (ok. 620 - ok. 540r. p.n.e.) - pierwszy mędrzec, opierał się na niewielu wiadomościach z dziedziny przyrody, próbował odpowiedzieć na zasadnicze pytania: jaka jest ostateczna przyczyna wszechrzeczy. Filozof przyrody i natury. Uważał, że świat powstał z wody, z której narodziły się inne pierwiastki (żywioły).

Ksenofanes - uważał, że wszystko powstało z ziemi i w końcu się w nią obróci.

Pitagoras (ok. 572 - ok. 497r. p.n.e.) matematyk grecki (twierdzenie Pitagorasa), filozof (wędrówka dusz), prekursor idealizmu platońskiego. Założył szkołę - związek religijny, zwany pitagorejskim. Powoływali się na niego pitagorejczycy, którzy zasady świata dopatrywali się w liczbach. Na podstawie przekonania założyli, że forma kuli jest doskonała. Twierdzili, że ziemia jest kulista. W środku świata płonie płomień, dookoła którego krążą ciała niebieskie. Z ognia czerpią swój blask, a w czasie obrotu wydają tony muzyczne. Jest to tzw. harmonia sfer.

14.Literatura antyczna
 
SATYRA – jej twórcą był Horacy. Jest to utwór o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego – obyczajowego, społecznego, politycznego. Istotą satyry jest krytyka, posługuje się więc ona często deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech. W literaturze rzymskiej satyra wykształciła się jako gatunek wierszowany, rozwijający się w formie pouczającego monologu, z elementami dialogu z czytelnikiem.


ODA – utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu, sławiący osobę, ideę, wydarzenia. Gatunek ten wykształcił się w starożytności. Według poetyki klasycystycznej oda łączyć miała elementy retoryczne i liryczne; miało się w niej wyrażać uniesienie; dopuszczalna więc była pewna swoboda kompozycyjna. W okresie oświecenia o. Służyła do wyrażania tematyki okolicznościowej oraz filozoficznej.

ANAKREONTYK – lekki i pogodny w nastroju utwór poetycki głoszący pochwałę beztroskiego życia, win, sztuki i miłości, uroków mijającej chwili. Termin anakreontyk pochodzi od poety greckiego Anakreonta z Teos (Vi-V w. p.n.e.).

EPIGRAMAT – zwięzły utwór poetycki, na ogół dowcipny, cechujący się aforystycznością ujęcia i wyrazistością puenty, często o charakterze niespodzianki, kontrastu lub paradoksu. Epigramat wywodzi się z antyku, bujnie rozwinął się w okresie renesansu, zwłaszcza jako utwór satyryczny lub poważny , o treści moralizatorskiej. Później przeobraził się w fraszkę.

EPOPEJA – utwór epicki, pisany wierszem lub prozą, ukazujący wszechstronnie i szczegółowo życie narodu(społeczeństwa) w przełomowym momencie historycznym (np. Pan Tadeusz A. Mickiewicza, Nad Niemnem E. Orzeszkowej) Termin ten ma charakter nie tyle gatunkowy, co wartościujący. Dla epopei charakterystyczne jest wprowadzenie bogatego tła obyczajowego, realizm przedstawienia, wielowątkowość akcji pozwalająca ogarnąć wiele środowisk i odzwierciedlić wszechstronne życie społeczeństwa. Ramę stanowią ważne przemiany społeczne lub wydarzeni polityczne. Charakterystyczna dla epopei jest mnogość form podawczych, obecność inwokacji (apostrofa do muzy), retardacja (zawieszenie akcji -> wprowadzenie opisu, by czytelnik mógł się uspokoić), paralelizm płaszczyzn fabularnych (świat boski i świat ludzki); występowanie bohatera herosa; przedstawianie walki (poszczególne pojedynki); bogactwo figur stylistycznych, szczególnie porównań homeryckich.

EPOS – najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości. Są to dłuższe utwory, najczęściej wierszowane. Źródłem eposu były mity, podania i baśnie. Najdawniejsze eposy starożytne to Gilgamesz w Babilonii, Mahabharata w Indiach. Dla europejskich tradycji eposu podstawowe znaczenie ma starożytny epos grecki (Iliada, Odyseja), heroiczne opowiadanie o przeszłości, utrzymane w tonie obiektywnym, przy czym świat oddzielony jest od współczesności i narratora, zachowującego w pełni tzw. dystans epicki. Świat ziemski i boski łączą się w swych działaniach. Bohaterowie są wyjątkowi, pełni odwagi i gotowości do walki. Styl eposu jest podniosły, występuje wiele powtórzeń, hiperboli, porównań homeryckich, stałych epitetów, opisów, inwokacji.

ESEJ – wypowiedź o tematyce literackiej, publicystycznej lub filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem oraz dbałością o formę. Od rozprawy(wypowiedzi naukowej lub filozoficznej prezentującej wyczerpująco materiał dowodowy) esej różni się większą elastycznością formy, sięganiem po środki literackie (takie jak obraz, metafora, luźna kompozycja, tok skojarzeniowy) oraz nie dąży do pełnej syntezy, lecz wyraża refleksje autora. Stwarza iluzję szczerości. Epos uprawiany był w starożytności (Arystoteles, Platon, Plutarch). Nazwę zawdzięcza Esejom M. Montaigne’a (1580)

EPITAFIUM – [łac. Epitaphium = mowa pogrzebowa], utwór napisany ku czci osoby zmarłej, na ogół krótki i zwięzły, przedstawiający zalety zmarłego i żal po jego stracie (np.: Epitaphium Hannie Kochanowskiej J. Kochanowskiego). Epitafium ukształtowało się w Atenach w V w. p.n.e. w czasie wojen grecko-perskich, również uprawiano je w poezji rzymskiej. Epitafium stanowiło jeden z najczęstszych gatunków panegirycznej literatury użytkowej w kulturze sarmackiej. Formę epitafium może przybrać niekiedy wiersz satyryczny lub ironiczny.

KOMEDIA – gatunek dramatyczny o treści pogodnej, akcji obfitującej w wydarzenia, oraz mającej pomyślne dla bohatera zakończenie, z elementami komizmu, niekiedy także karykatury, satyry i groteski, mający na celu wywołanie śmiechu widza. Komedia wywodzi się ze źródeł ludowych i obrzędowych, rozwinęła się w Grecji w opozycji do tragedii.

LIST POETYCKI – gatunek poetycki wywodzący się ze starożytności(Horacy), uprawiany głównie w okresie klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający rozważania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne.

SIELANKA – gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (idylla Teokryta, III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie rozwinął ten gatunek Wergiliusz.

TRAGEDIA – gatunek dramatu, w którym są przedstawione dzieje bohaterów skazanych nieuchronnie na niepowodzenie, uwikłanych w konflikt dwóch racji, nie dających się pogodzić (jak np. konflikt brawa boskiego i prawa państwowego w Antygonie Sofoklesa). Bohaterowie tragedii uświadamiają sobie tę nieuchronność, przenikając zarazem istotę swego losu; nie rezygnują jednak ze swych dążeń. Tragedia była gatunkiem stylu wysokiego, cechowała ją wzniosłość stylu, bogactwo figur stylistycznych. Ukazanie wypadków tragicznych miało budzić u widza trwogę i litość, prowadząc do oczyszczenia (katharsis). Tragedia wywodzi się z obrzędowych dytyrambów na cześć Dionizosa. Wzory tragedii greckiej ustaliły się w V w. p.n.e. w twórczości Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypides.

katharsis  – jedno z podstawowych pojęć Arystotelesowskiej koncepcji tragedii, odnoszące się do przeżyć widza w obcowaniu z tragedią, która “przez to, że wzbudza litość i trwogę, dokonuje oczyszczenia takich uczuć”, lub jako ich wyładowanie. Według nowszych interpretacji istota katharsis polega na tym, ze widz lub czytelnik, śledząc bieg tragicznych wydarzeń, odczuwając litość i trwogę, bunt i cierpienie, dochodzi do zrozumienia tajemnicy losu, do pogodzenia się z nim oraz ze zbiorową mądrością i doświadczeniem.

mimesis – jedno z najwcześniejszych i najważniejszych pojęć antycznej teorii literatury, oznaczające naśladowanie rzeczywistości przez sztukę. Pierwotnie mimesis oznaczała wyrażanie uczyć w tańcu za pomocą ruchów i mimiki, a także w grze aktorskiej i muzyce, później wzorowanie się sztuki na sposobach tworzenia rzeczy przez przyrodę.

Poetyka Horacego (“Listy do Pizonów”)

1. Dzieło powinno zawierać proporcję między formą a treścią (stosunek talentu do rzemieślniczej pracy)
2. Poezja to dzieło człowieka rozumnego, powinna :
być uporządkowana
przedstawiać świat realny
3. Dzięki swym dziełom twórca staje się nieśmiertelny (mimo śmierci fizycznej, duch pozostaje w jego dziełach)
4. Zasada decorum - poszczególne gatunki powinny być pisane specyficznym dla siebie językiem, w zastrzeżonym dla siebie stylu
np.:
tragedia - styl patetyczny
komedia - styl średni, bardziej zbliżony do potocznego

   Poetyka Arystotelesa

1. Literatura jest sztuką naśladowczą, mimetyczną - od gr. mimesis = naśladowanie
2. Istnieją rozmaite gatunki literackie, które różnią się ze względu na sposób naśladowania :
epopeja i dyrytamb - naśladują za pomocą narracji
tragedia - przez przedstawienie działających osób
3. Miarą wartości literatury nie jest prawda, ale reakcje odbiorcy, najpełniej oddziałuje na widza tragedia, wywołując wstrząs uczuciowy (litość i trwogę) - katharsis
4. Poezja (literatura) różni się od nauki. Dzieło naukowe mówi prawdę, a dzieło naśladowcze ujmuje to, co jest prawdopodobne lub konieczne
5. Poezja działa na odbiorcę nie dzięki przedstawionym przedmiotom (odpowiednikami rzeczywistości), ale dlatego, że sposób ich przedstawienia wzbudza emocje .